22–ամյա Նունեն Դարբինյանը Երևանի Կենդանաբանական այգու կենդանաբույժներից է։ Երկու տարի այգում կամավորական աշխատանք է կատարել՝ զբաղվել կենդանիների խնամքով, մասնակցել բուժական աշխատանքներին հետո առաջարկ ստացել աշխատել, որպես կենդանաբույժ։ Նունեն ավարտել է Հայաստանի Ագրարային համալասրանի անասնաբուժական ֆակուլտետը, մասնագիտության ընտրությունը պատահական չէ, մանկուց սիրել է խնամել կենդանիներին և իր ապագան չի պատկերացրել այնպիսի ոլորտում, որտեղ նրանք չեն լինի։ Սիրում և հավասարապես հոգ է տանում այգու բոլոր բնակիչների մասին, բայց մի քանի ամիս առաջ 3 օրական շնագյալի սկսեց խնամել և ամենաուժեղ կապը հենց նրա իր հետ է։ Շատերն են զարմանում, երբ տեսնում են վայրի կենդանիների հետ աշխատող երիտասարդ աղջկա, բայց ժամանակի ընթացքում համոզվում, թե ինչքան սեր և եռանդ է ներդնում իր գործում։

Գերմանական բնապահպանական NABU կազմակերպության թռչունների պահպանման ծրագրի ղեկավարն է կենսաբան Լևոն Հարությունյանը։ Մասնակցել է թռչուների հետազոտության և պահպանման ծրագրերի, համակարգել Արարատյան դաշտի կենսաբազմազանության ուսումնասիրության աշխատանքները, Դիլիջան ազգային պարկում կենսաբազամազանության մոնիթորինգ իրականացրել։ Ասում է՝ թռչունների հետ տարվող աշխատանքները տարբեր են, ուսումնասիրում են բնադրավայրերը, միգրացիան, գիշատիչ թռչունների դեպքում քարտեզագրում տարածվածությունն ու  քանակությունը հասկանալու համար։ 

Երբևէ մտածե՞լ եք շնորհակալություն հայտնել կապուտաչյա գեղեցկուհուն, հոգ տանել նրա մասին ու ոչ թե սպառողական վերաբերմունք ցուցաբերել, այլ խնայողաբար օգտվել ընձեռած հնարավորություններից։ Գոհար Մնացականյանը Սեվան քաղաքի ամենակտիվ բնակիչներից է, նա իր գործունեությամբ վեր է հանում էկոլոգիական խնդիրները, տարբեր միջոցառումներ նախաձեռնելով նպաստում զբոսաշրջության զարգացմանն ու համայնքի երիտասարդների ակտիվ առօրյայի կազմակերպմանը: Սեվանա լիճը բոլորիս հարստությունն է, բայց ամենամոտ օղակը կողքի բնակիչներն են ու հատակապես նրանք ավելի սիրով ու պատասխանատու պետք լինեն։

Շիրակի մարզի Անիի տարածաշրջանի սարերից է Հասմիկ Մեհրաբյանը հավաքում այն բոլոր բույսերը, որոնք իր հմուտ ձեռքերով վերածվում են խնամքի միջոցների։ Ճանապարհներից ու մարդկանցից հեռու այդ հատվածում բնությունը վայրի է և այնտեղից հավաքված բույսերը տարբերվում են իրենց մաքրությամբ և օգտակարությամբ։ Պատմում է, որ դեռ մանկուց է հետաքրքրվել բույսերով, մինչ մյուս երեխաները փնջեր էին հավաքում, ինքը փորձում էր ձեռքով տրորել բույսը, հոտ քաշել, ուսումնասիրել կառուցվածը։ Տարիներ հետո հասկացավ, որ մանկական այդ հետաքրքրությունը պատահական չէր։ Բույսերի յուրահատուկ աշխարհում հմտացած Հասմիկը շարունակում է բուսաբույժ պապիկի գործը և օգտվում այն բաղադրատոմսերից, որը ժառանգել է նրանից։

Ինչպե՞ս մտածել էկոլոգիապես մաքուր, միևնույն ժամանակ գործողության մեջ դնելով այդ մտքերը։ Լուսինե Կարապետյանն իր ծննդավայրում՝ Վայոց ձորի Վայք քաղաքում կենսակայուն ապրելակերպին նվիրված տարբեր ծրագրեր է իրականացնում։ Երիտասարդներին կրթելով փորձում է նվազեցնել էկոլոգիական ոտնահետքն ու ավելի լավ մոլորակ թողնել ապագա սերունդներին։ Թեև առաջին մասնագիտությամբ պատմաբան է, մագիստրոսական կրթությունը շարունակել է մարդու իրավուքների և ժողովրդավարության ուղղությամբ, բայց միշտ զբաղվել է երիտասադրական, զարգացման ծրագրերի համակարգմամբ։ Լուսինեն պատմում է, որ ամեն ինչ սկսվել է էկոլաբ ծրագրից և դրա շրջանակում էկոլոգիական կրթությանը նվիրված իր համայանքում իրականացրած ՏՆԱԿ նախաձեռնությունից, որը 2019 թվականին վերածվել է երիտասարդական ալտերնատիվ կրթական կենտորնի։

Դիլիջան համայնքի Աղավնավանք գյուղի բնակիչների հետաքրքիր կենսակերպը, կուսական բնությունը, մշակույթն ու հարուստ խոհանոց գուցե շատերի համար այդպես էլ չբացահայտվեին, եթե Ալեքս Ներսիսյանը հայրենի գյուղի բարիքները զբոսաշրջային ոլորտում այդքան բնական ու գրավիչ չներկայացներ։ Ամեն ինչ սկսվեց տարիներ առաջ, երբ Ալեքսն արտագնա աշխատանքից վերադառնալով որոշեց սոցիալական ցանցերի միջոցով Աղավնավանք տուրիստական խմբեր հյուրընկալել, ներկայացնել պատմամշակութային վայրերը, արշավներ կազմակերպել Կենու պուրակ արգելավայր և իհարկե ճաշի ընդմիջում գյուղի բնակիչների տներում։ Ալեքսն ասում է՝ Աղավնավանքի գեղատեսիլ բնությունն ու  հյուրընկալ բնակիչները զբոսաշրջային ընկերությունների ուշադրությունից չվիրպեցին և ժամանակի ընթացքում գործության նոր թափ տալու, ընդլայնելու անհրաժեշտություն առաջացավ։

Երեխաների հնարավորություններին թերահավատորեն երեբք պետք չէ մոտենալ, այդպես մեծահասակները խանգարում են նրանց հաղթահարել դժվարություններն ու նորանոր բարձուքներ նվաճել,–ասում է «4 գագաթ» մանկապատանեկան ակումբի ղեկավար Նարինե Ճաղարյանը և հավելում՝ հայրենի բնության գողտրիկ արահետներով քայլելը, լեռներ մագլցելը երեխաների մոտ ձևավորում են տոկունություն, սեր ու պատասխանատվություն շրջակա միջավայրի նկատմամբ։Արագածի 4 գագաթներն է խորհրդանշում ակումբի «4 գագաթ» անվանումը։ Այն 2016 թվականին ստեղծել է Ալպինիզմի և լեռնային տուրիզմի հայակական ֆեդերացիան՝ նպատակ ունենալով 7–ից 14 տարեկան երեխաներին սովորեցնել լեռնամագլցում, առաջին բուժօգնություն, արշավի ընթացքում վարքագծի կանոններ, որը ոչ թե կսահամանփակի, այլ սեփական անվտանգությունը կապահովի։

Երևանի Կոմիտաս փողոցի 9–րդ հարկի իր բնակարանի պատշգամբում Լուսինե Տոնոյանը դեկորատիվ բույսեր և սննդային մշակաբույսեր էր աճեցնում։ Փորձառությունն հետաքրքիր էր և հաճելի, արձագանքներն էլ այնքան ոգևորող, որ որոշեց ուսումնասիրել քաղաքային այգեգործության ոլորտը։ 2019 թվականին տնային պայմաններում սկսած փորձարկումները որոշ ժամանակ անց վերածվեց «էկոմոտիվ» քաղաքային այգեգործության բնապահպանական նախաձեռնության, հետո սոցիալական բիզնեսի։

Գեղարքունքի մարզի Ճամբարակ համայնքի Մարտունի գյուղում իր փոքրիկ ու հյուրընկալ անկյունն է ստեղծել Սաթենիկ Խաչատրյանը։ Անտառներով ու սարերով շրջապատված Բնության, գիտակրթական բարեկեցության կետրոնը գյուղի հյուրերին օգնում է լիցքավորելվել, իսկ բնակիչներին՝ գաղափարներ գեներացնել։ Սաթենիկը պատմում է, որ հյուրատան ու կենտրոնի ստեղծման հիմքում « Իմ Ագրիսամր» ճամբարն էր, որը 2019 թվականին է ստեղծել սփյուռքում ապրող երեխաներին բնական միջավայում ապրելու հնարավորություն տալու նպատակով։ Ճամբարից բնության, գիտակրթական կետնրոնի ու հյուրատան վերածված նախագծերով Սաթենիկը ցանկանում է հայրենի գյուղը զբոսաշրջիկների շրջանում ճանաչելի դարձնել, բնակիչներին էլ նոր կապեր հաստատելու, ամբողջ տարվա ընթացքում եկամուտ ստանալու հնարավորություն տալ։

Շան և կատվի մշտական վեճերի մասին բալադները, մուլտֆիլմերն ու ասացվածքները Հրանտ Դավոյանի բակում զուտ թղթին հանձնված կամ նկարահանված պատմություններ են։ Ձորաղբյուրի իր տանը հարակից տարածքում 40 կատու և 9 շուն է խնամում, նրա կենդանիները ոչ միայն չեն վիճում, այլև ընկերներ են։ Հրանտն ասում է՝ բակի յուրաքանչյուր նոր բնակիչ նախ անցնում է ծանոթության, ընտելացման փուլերով ու մինչև հնաբնակները չեն ընդունում, բաց չի թողնում ազատավանդակ։ 40 կատվին ու 9 շան Հրանտը միայնակ է պահում, դժվար է խոստովանում է, բայց սիրով է կատարում աշխատանքը։

Լեռներով ու բնության գեղեցիկ պատկերներով շրջապատված Ջավախքի Մեծ Խանչալի գյուղում է ծնվել լեռնային ուղեկցորդ Աշոտ Թոփուզյանը։ Նրա աշավական կյանքը սկսվել է մանկուց, քանի որ հայրենի գյուղը 2100 մետր բարձրության վրա է և սարեր բարձրանալը, գյուղատնտեսական աշխատանքներին մասնակցելը ամենօրյա զբաղմունք է եղել։2010 թվականին Աշոտը ընդունվել է Փոքր Մհեր ռազմական վարժարան, հետո սովորել ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետում։ Ասում է՝ թե՛ Մեծ Խանչալի վսեմ լեռները, թե՛ ռազմական վարժարանն ու պատմաբանի մասնագիտությունը մեծ դեր են ունեցել իր արշավական կյանքում։ Սկզբում ընկերների հետ էր սարեր ու ձորեր բարձրանում, ուսումնասիրում քարտեզները, մասնակցում լեռնային տուրիզմի ֆեդերացիայի դասընթացներին։ 2019 թվականին ստեղծեց «Թռիչք» արշավական ակումբը։ Ասում է՝ դժվարություններ շատ են եղել, բայց նոր գագաթներ նվաճելու ձգտումն օգնել է հաղթահարել ու առաջ շարժվել։ Արշավել, ճանաչել և ավելի շատ սիրել հայրենիքը,–այս սկզբունքով է առաջնորդվում Աշոտն ու իր թիմակիցներին, արշավական ընկերներին սովորեցնում հայրենաճանաչ ու հայրենատեր լինել։

Յուրքանչյուր մարդ բնության հետ իր կապը յուրովի է ստեղծում, մեկը սարեր է մագլցում, մյուսը՝ բնության գրկում հանգստանում, իսկ ահա Բերտա Մարտիրոսյանը նախընտրել է լուսանկարչության «լեզվով» պատմել բնության գեղեցիկ տեսարանների և դրանց անփոխարինելի բնակիչների մասին։ Առաջին մասնագիտությամբ ինտերյեր դիզայներ է, սովորել է Ճարտարագիտական համալսարանում, այդ ընթացքում արդեն սկսել էր զբաղվել լուսանկարչությամբ։ Բնության ու թռչուների գեղեցիկ պատկերները միշտ լուսանկարիչ Բերտայի ֆոտխցիկի օբյեկտիվում են։ Արդեն հասցրել է լուսանկարել է թռչունների շուրջ 270 տեսակ։

Համայնքների կայուն զարգացումը սկսվում է շրջակա միջավայրի պահպանությունից՝ թափոնների կառավարմումից մինչև մարդկանց կրթության, իրազեկվածության մակարդակի բարձրացում։ Մխիթար Ավետիսյանը «Համայանքների կայուն զարգացման նորարարական լուծումներ» ՀԿ համահիմանդիր ղեկավարն է։ 2017 թվականին 2 ընկերների հետ է ստեղծել կազմակերպությունը՝ նպատակ ունենալով տարբեր ծրագրերի միջոցով նպաստել կայուն արժեհամակարգի ձեվավորմանը: Կազմակերպության անունն արդեն պարտավորեցնող է,–ասում է Մխիթարն ու հավելում՝ ամենօրյա գործունեության մեջ բոլորս պետք մտածենք ու գործենք հենց այդ սկզբունքով։

Նորաձև ու գեղեցիկ հագնվել սիրում են բոլորը, բայց թերևս քչերը գիտեն, որ հաճախակի թարմացվող զգեսապահարանը բացասաբար է ազում երկրագնդի վրա։ Այո, այո ճիշտ լսեցիք հենց երկրագնդի։ Իսկ ինչպե՞ս, կհարցնեք դուք։ Ասում են՝ եթե ցանկանում էք իմանալ, թե ինչ գույնն է նորաձեվ լինելու, ապա նայեք, թե ինչ գույն ունեն  Չինաստանի գետերը։ Նարե Ղազարյանը բնապահպանական թեմաներով սկսկել է հետարքրքրվել մի տարի առաջ, երբ մասնակցել է բնությանն ու արագ նորաձեվությանը նվիրված էրասմուս պլյուս ծրագրին։ Ինչպես շատերի այնպես էլ Նարեի համար բացահայտում էր, որ հագուստի արտարությունը երկրագնդի ամենամեծ աղտոտող արդյունաբերություններից մեկն է։

Անտուն կենդանիներին կերակրելը, խնամքի հանձնելը կամ բուժօգնության համար միջոցներ գտնելը մասնագիտությամբ դերասանուհի, մարզական լրագրող Լիլիթ Աբրահամյանի համար մի քանի տարի է, ինչ ամենօրյա և սիրելի զբաղմունք է դարձել։ Բնության ու կենդանիների նկատմամբ սեր դեռ մանուց է ունեցել, տանը միշտ շուն է խնամել, այժմ էլ երկուսն ունի։ 8 տարի առաջ, երբ որդեգրեց իր շանն այդ օրվանից սկսկեց ավելի շատ ուշադրություն դարձնել դրսում թափառող կենդանիներին ու այն խնդիրներին, որոնց հանդիպում է։

Երևբէ փորձել եք վազելու ընթացքում փողոցից աղբ հավաքել, եթե դեռ ոչ, ապա կարող եք միանալ PLOGGING Armenia–ին։ Հավանաբար քչերն են լսել այս նախաձեռնության մասին, բայց այն սկիզբ է առել 2016 թվականին Շվեդիայում՝ մարդկանց ուշադրությունն աղոտվածության հետևանքով առաջացած էկոլոգիական խնդիրների վրա սևեռելու համար։ Հայաստանում PLOGGING նախձեռնությունը ստեղծվել է 2022 թվականին և առաջին վազքը տեղի է ունեցել Գյումրիում, որին միացել է 500 մասնակից։ Դավիթ Մուրադյանը PLOGGING Armenia–ի հիմնադիրն է։ Պատմում է, որ առաջին միջոցառումը մեծ հաջողություն ունեցել և դրական արձագանքներից ոգեշնչվելով որոշել են պարբերաբար անցկացնել։ Առաջին մասնագիտությամբ Դավիթը քաղաքագետ է, մի տարի կամավորությամբ է զբաղվել եվրոպայում, վերջին տարիներին էլ IT ոլորտում է աշխատում։ Ասում է ՝ PLOGGING Armenia-ն շահույթ չհետապնդող կազմակերպություն է, թիմի 5 անդամների համար էլ PLOGGING-ը հոբբիի դարձել։ Դավիթ չի հաշվել, թե քանի պարկ աղբ է հավաքել, բայց դանդաղ վազքի ընթացքում հասցնում են նաև տեսակավորել թափոնները։ Համագործակցում են Երևանի և մարզերի համայնքապետարանների հետ և գունավոր տոպրակներով տեսակավորված թուղթը, ապակին, պլաստիկը հանձննում վերամշակման։

Մեղուների խորհրդավոր աշխարհում հմտացած Մարիանա Ավետիսյանն իր փորձով գիտի՝ այս գործում ամենակարևորն աշխատասիրությունն է, ինքդ քո ու աշխարհի հետ ազնիվ ու ներդաշնակ լինելու կարողությունը։ Մասնագիտությամբ լեզվաբան, քաղաքագետ Մարիանայի մոտ մեղվաբուծության նկատմամբ սեր ու հետաքրքրություն առաջացել է այն ժամանակ, երբ իրենց ընտանիքին պատկանող 10 փեթակը խնամելու ժամանակ չունենալով պատճառով որոշել են վաճառել։ Այդ ընթացքում նա արդեն ուսումնասիրում էր սննդաբանություն, սննվում էր առողջ և հրաժարվել էր շաքարավազից։ Սկսեց մտահոգվել, թե որտեղից է բնական մեղր գտնելու, և լրջորեն հետաքրքրվեց մեղվաբուծությամբ։ Սկզբում միայն ընտանիքին բավականացնում մեղրը, հետո սկսեց մտածել վաճառքի մասին։ Ինստագրամում ու Տիկտոկում Մարիանան պատմում է իր առօրյայի ու մեղուների խնամքի մասին։ Սկզբում շատերը չէին հավատում, որ մեղվաբույծը երիտասարդ ու գեղեցիկ մի աղջիկ է, բայց ժամանակի ընթացքում համոզվեցին, որ այդ ամենի արդյունքն իրա ամենօրյա աշխատանքն է։

Բնության նկատմամբ պատասխանատու և հոգատար վերաբերմուք պետք է սերմանել մանկուց։ Թուղթ վերամշակելու գաղափարը Լիլիթ Մակարյանի մոտ առաջացել է 2020 թվականին, երբ համավարակի պատճառով երկարատև արձակուրդի մեջ էր։ Թե՛ իր, թե՛ երեխաների համար ինչ որ զբաղմուք գտնելու մտորումներով տարբեր փորձարկումներ էր կատարում այդ թվում՝ թուղթ վերամաշակում։ Լիլիթի խոսքով՝ միջավայրն այնքան հարմարություններ է ստեղծել մարդու կեսագործունության համար, որ էկոպատասխանատու քաղաքացի լինելը մեր օրերում բավականին բարդ է։ Թափոններից ստանում է վերամշակված, էկոլոգիապես մաքուր թուղթ, իսկ հետո դրանից պատրաստում բացիկներ, էջանշաններ,նոթատետրեր և շնորհակալագրեր: Թղթի վերամշակման տեխնոլոգիայով շատերն են հետաքրքվում։ Այդ իսկ պատճառով որոշեց ստեղծել «TooP» բնապահպանական, ուսուցողական խաղը և բոլոր հետաքրքրասերներին հաղորդակից դարձնել էկոմշակույթին։ Երբ երեխաները ծանոթանում վերամշակման պրոցեսին սկզբում լարվում են, բայց րոպեներ անց՝ ադապտացվում և հնարավոր չի լինում կտրել նրանց խաղից։

Եթե ձեզ թվում է՝ էկզոտիկ այգի տեսնելու, այնտեղ աճող մարակույա, մուշմուլա, ձիթենի, ամերիկայն սև ընկույզ, հապալաս, մանդարին և Հայաստանի պայմաններին խորթ համարվող տասնյակ մշակբույսեր քաղելու և համտեսելու համար պետք է հազարավոր կիլոմետրեր անցնել, ապա՝ ոչ։ Տավուշի մարզի սահմանապահ Բերդավան գյուղում արդեն 3 տարի է, ինչ գյուղատնտեսական լանդշաֆտի մասնագետ Էրիկ Հախվերդյանը էկոլոգիապես մաքուր այգի է մշակում։ Բաց երկնքի տակ, իրար կողք կողքի աճում է տրոպիկակական 56 տեսակ մշակաբույս։ Էրիկն այգին մշակելիս թունաքիմիկատ երբեք չի օգտագործել, փոխարենն ուտելքի մնացորդից ստանում է կոմպոստ, որի հարուստ միկորօրգանիզմները տարածվելով խթանում են այգու բարքատվությանը, ձեվավորում միկրոկլիմա։

Երևանից Կրասնոդար, Կրասնոդարից Երևան․ այս երկու քաղաքներում է ապրում, սովորում և աշխատում 31–ամյա Գայանե Բայաթյանը։ Պատմում է, որ 2 տարեկան էր, երբ ընտանիքը տեղափոխվեց Ռուսաստան, բայց Հայաստանում կրթություն ստանալու նպատակով մի քանի տարի անց վերադարձան։ Առաջին մասնագիտությամբ լեզվաբան է, ավարտել է Բրյուսովի անվան պետական համալսարանը։ 2–րդ մասնագիտությամբ՝ մշակութաբան, հագուստի դիզայներ, սովորել է Կրասնոդարի մշակույթի հանալասրանում։ Ասում է՝ 11 տարի հայրենիք 1–2  շաբաթով որպես զբոսաշրջիկ կամ տարբեր ծրագրերի մասնակից է եկել։ Բայց վերադառանալու ցանկություն միշտ է ունցել, հատկապես 44–օրյա պատերազմի ժամանակ, երբ հեռվից հետեվում էր լուրերին և ոչնչով չէր կարողանում օգնել։ Նա սկսել է տարբեր ծրագրեր ուսումնասիրել և 2022 թվականի նոյեմբերին «Դեպի Հայք» ծրագրով եկել Հայաստան, որպես հագուստի դիզայներ ներգրավվել տարբեր նախագծերում։